- τήνος
- Νησί των Κυκλάδων, ΒΑ της Σύρου και ΝΑ της Άνδρου, το τέταρτο σε έκταση (194,26 τ. χλμ.) και πληθυσμό του νησιωτικού συμπλέγματος. Διοικητικά αποτελεί επαρχία του νομού Κυκλάδων με πρωτεύουσα την κωμόπολη Τήνο ή Χώρα, που είναι χτισμένη στη νότια ακτή του νησιού και εξυπηρετείται από τεχνητό λιμάνι. Η Χώρα επίσημα ονομάζεται Τήνος και είναι πρωτεύουσα και της ομώνυμης επαρχίας και έδρα του ομώνυμου δήμου (9 τ. χλμ.), στον οποίο υπάγονται και οι οικισμοί Καρυά (υψόμ. 360 μ.), Μουντάδος (υψόμ. 300 μ.), Αγία Παρασκευή, Λιμήν Σταυρού και Άγ. Φωκάς). Το φυσικό λιμάνι του νησιού είναι ο Πάνορμος στη βόρεια ακτή, ενώ από το μεσαιωνικό λιμάνι του Σταυρού σώζονται ακόμα οι μώλοι. Πλούσια σε βλάστηση σε σχέση με τις άλλες Κυκλάδες, η Τ. έχει μικρές εύφορες κοιλάδες ανάμεσα στα υψώματα, ευνοϊκές για την ανάπτυξη της κτηνοτροφίας και της γεωργίας. Ψηλότερο βουνό είναι ο Τσικνιάς (685 μ.), στον οποίο οι αρχαίοι τοποθετούσαν την κατοικία του Αίολου, εξαιτίας των ανέμων που τον δέρνουν συνεχώς (ο Όμηρος στην Οδύσσεια τον αποκαλεί Γυραίη Πέτρη). Τα χωριά της T., όλα με λιγότερους από 500 κάτ., σκορπισμένα σε μικρές πράσινες οάσεις, διατηρούν ακόμα ανέπαφη τη γοητεία και τη χάρη της κυλαδίτικης αρχιτεκτονικής και σώζουν σπουδαία μνημεία της νησιωτικής λαϊκής τέχνης: Πύργος, Δυο Χωριά, Τριαντάρος, Τριπόταμος κ.ά. Τα θαυμάσια μαρμάρινα τηνιακά καμπαναριά βρίσκονται σήμερα σε όλα τα νησιά των Κυκλάδων και πιο μακριά, ενώ οι τηνιακοί περιστερώνες, με τους αληθινά κεντημένους τοίχους, αποτελούν κομψοτεχνήματα. Παράλληλα με τη λαϊκή αναπτύχθηκε στην T., με τη βοήθεια της παράδοσης και του άφθονου μάρμαρου, και η μεγάλη τέχνη, η γλυπτική και η ζωγραφική. Πολλοί από τους μεγαλύτερους καλλιτέχνες της νεότερης Ελλάδας, όπως οι γλύπτες Χαλεπάς, Φιλιππότης, Σώχος και οι ζωγράφοι Λύτρας και Γύζης, κατάγονται από την T., η οποία είναι επίσης γνωστή ως το μεγαλύτερο στον ελληνικό χώρο κέντρο λατρείας της Παναγίας.
Ιστορία. Οι κάτοικοι του νησιού κατά τους ιστορικούς χρόνους ήταν Ίωνες και η διάλεκτός τους η ιωνική. Από τον 8o αι. π.Χ., η T., όπως και η Κέα, η Άνδρος και πολλές από τις Κυκλάδες, βρίσκεται στην κυριαρχία της Ερέτριας, κάτω από την οποία παραμένει έως το 655 π.Χ. Στους περσικούς πολέμους δηλώνει υποταγή στους Πέρσες, τηνιακό πλοίο όμως φέρνει στους Έλληνες την είδηση του αποκλεισμού στη Σαλαμίνα, γι’ αυτό και η ονομασία του νησιού αναγράφεται αργότερα στον δελφικό τρίποδα. Κατόπιν συμμετέχει στην A’ αθηναϊκή συμμαχία (478 π.Χ. · στα 450-447 π.Χ. αναφέρεται στους φορολογικούς καταλόγους με το ποσό των 3 ταλάντων) και αργότερα στη B’ (378 π.Χ.) και το 362 π.Χ. τη λεηλατεί ο τύραννος των θεσσαλικών Φερών Αλέξανδρος, σύμμαχος των Θηβαίων. Στον 3o αι. π.Χ. το ιερό του Ποσειδώνα και της Αμφιτρίτης γνωρίζει νέες ημέρες δόξας: γίνεται μεγάλο θρησκευτικό κέντρο για τους Έλληνες και πολιτικό κέντρο του κοινού των νησιωτών. Το 200 π.Χ. η Τ. ανήκει στους Ροδίους. Αργότερα εξαφανίζεται στην απεραντοσύνη του ρωμαϊκού και του βυζαντινού κράτους. Στις αρχές του 6ου αι. μ.Χ. ανήκει στην Επαρχία των Νήσων, που έχει πρωτεύουσα τη Ρόδο, και αργότερα στο Θέμα της Ελλάδας. Το 653 υποφέρει από τους Σαρακηνούς πειρατές.
Ο χριστιανισμός εισάγεται νωρίς στην Τ. Εκκλησιαστικά υπαγόταν στη μητρόπολη της Ρόδου (στην οποία θα ανήκει έως το 1207), είχε όμως δικό της επίσκοπο. Πρώτος γνωστός είναι ο Έκδικος, που αναφέρεται στην E’ Οικουμενική Σύνοδο (553). Με τη φραγκική κατάκτηση (1207) τη θέση του ορθόδοξου επισκόπου παίρνει λατίνος. (Η ορθόδοξη επισκοπή θα ανασυσταθεί το 1715, μετά την τουρκική κατάκτηση του νησιού). Με την ίδρυση της λατινικής αυτοκρατορίας καταλαμβάνουν την Τ. οι Βενετοί αδελφοί Ανδρέας και Ιερεμίας Γκίζι (1207). Το 1259 καταστρέφει το νησί ο περίφημος Αραγώνιος Ρογήρος Ντελούρια και οι Καταλανοί. Το 1390 ο τελευταίος δυνάστης Γεώργιος Γ’ αφήνει κληρονόμο του στην Τ. τη Βενετία. Η οικονομική κατάσταση του νησιού στα χρόνια αυτά είναι φρικτή. Το 1537 η Τ. υποφέρει από τον Χαϊρεντίν Μπαρμπαρόσα. Το 1570 αποπειρώνται να την καταλάβουν οι Τούρκοι, αλλά προσκρούουν στην ικανότητα του Βενετού ραίκτορα Ιερώνυμου Παρούτα. Θα αποπειραθούν δυο φορές ακόμα το 1654 και το 1696, χωρίς επιτυχία· τελικά την καταλαμβάνει το 1715 ο καπουδάν πασάς Τζανούμ Χόντζα με ισχυρό στόλο, ενώ ο Βενετός προβλεπτής του νησιού Βερνάρδος Βάλβης μόλις γυρίζει στη Βενετία κατηγορείται για προδοσία και καταδικάζεται να πιει λιωμένο ασήμι.
Η T., με το οχυρωμένο της κάστρο Σάντα ‘Eλενα στο Ξώμπουργο, στάθηκε κύριο κέντρο του νησιού σε όλη την περίοδο της φραγκοκρατίας, σε όλα τα χρόνια της βενετικής κατοχής, τόπος με ιδιαίτερη σημασία για τη βενετική κυριαρχία στο Αιγαίο. Οι κάτοικοί της, περίπου 15.000 όταν την πήραν οι Τούρκοι, ήταν όλοι σχεδόν καθολικοί, γι’ αυτό η Τ. ονομαζόταν νησί του πάπα. Με την τουρκική κατάκτηση η Τ, απολαμβάνει ιδιαίτερα προνόμια: δεν υπάγεται στον Καπουδάν πασά, οι Τούρκοι είναι υποχρεωμένοι να πλέουν σε απόσταση 12 μιλίων από τις ακτές της και τη διοικεί πενταμελής (3 ορθόδοξοι και 2 καθολικοί) γερουσία. Αργότερα, στην περίοδο της ρωσικής κατοχής στο Αιγαίο (1770-74) τη διοικούν εννιά σύνδικοι. Στην περίοδο της τουρκοκρατίας εγκαταλείπεται το Ξώμπουργο και οι κάτοικοι κατεβαίνουν στην παραλία, όπου δημιουργούν σιγά σιγά τη σημερινή πρωτεύουσα του νησιού ανάμεσα στην ακτή και στο περίφημο ιερό της Παναγίας.
Στους αγώνες της ανεξαρτησίας η Τ. πήρε ενεργό μέρος, συμμετέχοντας στην πορεία των υπόλοιπων Κυκλάδων.
Αρχαιολογία. Στη θέση της σημερινής βρισκόταν και η αρχαία πόλη της T., αλλά τα κυριότερα ευρήματα προέρχονται από τις περιοχές της Καρδιανής και του Ξώμπουργου: στους τάφους των λόφων της Καρδιανής βρέθηκαν γεωμετρικά αγγεία, σημαντικότατα για την τέχνη των πρώτων ελληνικών αιώνων στις Κυκλάδες· στο Ξώμπουργο βρέθηκαν τμήματα τείχους άγνωστης στην ονομασία πόλης και υστερογεωμετρικά θεμέλια. Έξω από τον περίβολο της πόλης βρέθηκαν τα ερείπια οικοδομής του τέλους του 8ου αι. π.Χ., που ίσως αποτελούσε το θεσμοφόριον. Ένα δωμάτιο των πίθων, όπου βρέθηκαν τα περίφημα ανάγλυφα πιθάρια (σήμερα στο Μουσείο της Τήνου), αποτελούσε ίσως το άδυτο του ιερού. Τα αποτελέσματα των ανασκαφών στο Ξώμπουργο μαρτυρούν ότι η Τ. ήταν, μαζί με την Κρήτη, τη Ρόδο και τη Βοιωτία, κέντρο παραγωγής των μεγάλων διακοσμημένων με ανάγλυφα πίθων από τον 8o έως τον 6o αι. π.Χ., αν και είναι ακόμα πολύ νωρίς για εξαγωγή οριστικών συμπερασμάτων. Τα καλύτερα δείγματα του είδους είναι το αγγείο με τη γέννηση της θεάς (Μουσείο Τήνου) και ο μεγάλος πίθος με τον μύθο του Τρωικού πολέμου (Μουσείο Μυκόνου) του 7ου αι. π.Χ.
Στη θέση Κιόνια, όχι πολύ μακριά από την πόλη, βρίσκεται το περίφημο από την αρχαιότητα ιερό του Ποσειδώνα και της Αμφιτρίτης, θέας άξιον κατά τον Στράβωνα. Η λατρεία του θεού στη θέση αυτή είναι αρχαιότατη και συνδέεται με την πρώτη διασπορά των Ιώνων. Ο Ποσειδώνας λατρεύεται ως μέγας ιατρός, και ο ναός αποτελεί άσυλο για τους κατατρεγμένους. Πολλά προνόμιά του τα θέσπισε ο Ρωμαίος αυτοκράτορας Τιβέριος. Το ιερό περιλαμβάνει ναό, με αγάλματα των δύο θεών ύψους 9 πήχεων, έργα του Αθηναίου γλύπτη Τηλεσία, μνημειακό βωμό, στοά, προπύλαια και άλλες οικοδομές σχετικές με τη λατρεία. Ο ναός, δωρικού ρυθμού περίμετρος με 6 x 8 κίονες, έχει τετράγωνο σηκό και κλίμακα με 6 σκαλοπάτια στην ανατολική και στη νότια πλευρά του. Τα γλυπτά θαλάσσια τέρατα, που στόλιζαν τα αετώματά του (σήμερα στο Μουσείο της Τήνου), είναι έργα του 3ου αι. π.Χ. Θαυμάσια διατηρημένη, ώστε να μπορεί να αναπαρασταθεί, είναι η κρήνη, που βρέθηκε στα βόρεια του ιερού και αποτελείται από εξέδρα και δύο στοές με 4 κίονες με επιστύλιο και γείσο από τρίγλυφα και μετόπες. Βρέθηκε ακόμα και το υδραυλικό σύστημα της κρήνης. Στα βόρεια όρια του χώρου βρέθηκαν τα θεμέλια οικοδομής διαστάσεων 21,70 x 10,90 μ., ρωμαϊκής εποχής, που αποτελούσε ίσως πανδοχείο για τους προσκυνητές. Πίσω από τα προπύλαια βρίσκεται ο μνημειακός βωμός στολισμένος με φρίζα από ανάγλυφες γιρλάντες, πουλιά και ρόδακες. Στον χώρο του ιερού βρέθηκαν επίσης και άλλα κτίσματα σχετικά με τη λατρεία. Στο ιερό τελούνταν γιορτές προς τιμήν του Ποσειδώνα, τα Ποσίδεια. Αναφέρεται ακόμα και λατρεία Διόνυσου και γιορτή Διονύσια με αγώνες τραγωδίας. Λατρεύονταν επίσης ο Απόλλων, ο Ωρομέδων, ο Ζευς Άμμων, ο Ασκληπιός και με ιδιαίτερη γιορτή (Βουθυνιάς) ο ντόπιος θεός Καλλισταγόρας.
H Τήνος είναι το μεγαλύτερο κέντρο λατρείας της Παναγίας στην Ελλάδα. Εδώ, η εκκλησία της που χτίστηκε στα χρόνια της Επανάστασης του ‘21 στη θέση παλαιότερης μικρής, με πρωτομάστορα τον Ευστράτιο Καλλονάρη από τη Σμύρνη.
Περιστεριώνας στην Τήνο. Τα ιδιότυπα αυτά πέτρινα κτίσματα αποτελούν χαρακτηριστική και εξαιρετικά ενδιαφέρουσα μορφή της ελληνικής λαϊκής αρχιτεκτονικής.
Περήφανη για την καλλιτεχνική παράδοση, η Τήνος έστησε τις προτομές των μεγάλων της καλλιτεχνών: Λαζάρου Σώχου, Νικηφόρου Λύτρα, Γιαννούλη Χαλεπά, Νικολάου Γκύζη και Δημητρίου Φιλιππότη.
Τήνος: το ιερό του Ποσειδώνα και της Αμφιτρίτης στα Κιόνια.
Άποψη μοναστηριού στην περιοχή Ιστερνια Τήνου (φωτ. ΑΠΕ).
Στιγμιότυπο αρχείου από το προσκύνημα του Δεκαπεντάυγουστου στην Παναγία της Τήνου (φωτ. ΑΠΕ).
* * *τήνα, τῆνο, Α(δωρ. τ.) κῆνος*. εκείνος.[ΕΤΥΜΟΛ. Δωρ. τ. αντωνυμίας, αντίστοιχος προς το ἐκεῖνος, σχηματισμένος από το θ. το- τού οριστικού άρθρου (πρβλ. ΙΕ *tod, βλ. λ. ο, η, το) μέσω ενός τ. *τη-ενος (για τη μορφή τηβλ. τῆ) ή *τε-ενος, με το επίθημα -ενος τού ἐκεῖνος (βλ. λ. εκείνος)].
Dictionary of Greek. 2013.
